O Bałtyku Zagrożenia i problemy Morza Bałtyckiego

  1. Strona główna
    2.  / 
  2. O Bałtyku
    3.  / 
  3. Zagrożenia i problemy Morza Bałtyckiego

Morze Bałtyckie nie dość, że jest morzem wyjątkowym i wrażliwym, to jeszcze jest użytkowany na wiele różnych sposobów przez ludzi. Rybołówstwo, żegluga, turystyka i rekreacja, energetyka (podwodne kable i rurociągi, farmy wiatrowe), działalność wojskowa, to tylko niektóre z działań człowieka, które wywołują bardzo silną presję na środowisko Morza Bałtyckiego i jego mieszkańców.


Eutrofizacja

Eutrofizacja to, według Encyklopedii PWN (2019) „proces wzbogacania się zbiorników wodnych w substancje odżywcze – pierwiastki biogenne, głównie azot i fosfor, także potas i sód, powodujący nadmierną produkcję biomasy glonów (co objawia się tzw. zakwitem glonów) (…).”

Inaczej mówiąc azot i fosfor zawarte w nawozach stosowanych w rolnictwie, detergentach czy odchodach zwierząt gospodarskich, spłukiwane są z gruntów całego zlewiska i trafiają do wód Bałtyku. Tam stają się świetną pożywką dla glonów i powodują znaczny rozwój ich liczebności, tzw. zakwit glonów oraz sinic. Organizmy te prędzej czy później obumierają, a następnie opadają na dno i tam ulegają rozkładowi. Rozkład mikroorganizmów początkowo zachodzi w warunkach tlenowych, jednak szybko powoduje zużycie tlenu. Wówczas rozpoczynają się procesy rozkładu przez bakterie beztlenowe, którego produktem ubocznym jest szkodliwy dla organizmów morskich siarkowodór.

W ten sposób powstają obszary o obniżonej zawartości tlenu, a w końcu pustynie tlenowe (tzw. martwe strefy), w których życie zamiera. Powierzchnia martwych stref w Bałtyku wzrosła 10-krotnie w ciągu ostatnich 115 lat i zajmuje obecnie około 17% powierzchni morza (ICES CIEM 2020).

Rozkład przestrzenny stref w Bałtyku z obniżoną ilością tlenu w wodzie oraz martwych stref w czasie. Kolorem czerwonym zaznaczono obszary, w których koncentracja tlenu przy dnie jest poniżej 2 mg/l, a czarnym strefy, gdzie koncentracja jest bliska 0 mg/l. Cartstensen 2014.
Rozkład przestrzenny stref w Bałtyku z obniżoną ilością tlenu w wodzie oraz martwych stref w czasie. Kolorem czerwonym zaznaczono obszary, w których koncentracja tlenu przy dnie jest poniżej 2 mg/l, a czarnym strefy, gdzie koncentracja jest bliska 0 mg/l. Cartstensen 2014.

Skąd w Bałtyku biorą się substancje odżywcze, które powodują eutrofizację?

Zgodnie z raportem Komisji Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku HELCOM, największy ładunek azotu i fosforu niesiony jest do Bałtyku z krajów nadbałtyckich rzekami.

Prawie 24% związków azotu i 44% związków fosforu dostaje się do morza właśnie z naszego kraju (HELCOM 2018). 99,7% obszaru Polski znajduje się w zlewisku Bałtyku i przepływają przez niego dwie duże rzeki – Wisła i Odra, które zbierają substancje biogenne z lądu i transportują do morza.

Prognozy wskazują, że w najbliższych latach produkcja rolna wciąż będzie wzrastać. Wynika to ze wzrostu liczby ludności i bogacenia się społeczeństwa, które spożywa coraz więcej mięsa. Światowa produkcja żywności może zwiększyć się dwukrotnie do roku 2050. Jeżeli nie będą temu towarzyszyć działania na rzecz ochrony środowiska morskiego przed substancjami biogennymi obecnymi w rolnictwie, ich stężenie w wodzie będzie rosło zaburzając równowagę tego środowiska.

Przełowienie

Złowienie zbyt dużej liczby ryb danego gatunku z jednego stada, może spowodować, że zabraknie w nim wystarczającej liczby dorosłych osobników, zdolnych do rozmnażania i utrzymania zdrowej i stabilnej liczebności lokalnej populacji. Takie stado ryb (lub innych organizmów morskich, np. krewetek czy małży) nazywane jest przełowionym. Przełowienie to problem, który dotyka większości stad ryb na świecie i poważnie zagraża ichtiofaunie Morza Bałtyckiego.

Filet z dorsza z frytkami to popularne danie w nadmorskich kurortach na polskim wybrzeżu. Niestety niedługo może zabraknąć dorszy na talerzach. Najnowsze doradztwo naukowe Międzynarodowej Rady Badań Morza (ICES), ponownie wskazuje, że połowy dorsza ze wschodniego stada w Bałtyku powinny w 2022 roku wynosić zero ton (ICES 2020). Oba bałtyckie stada tego gatunku, wschodnie i zachodnie, są w stanie krytycznym. Również zachodnie stado śledzia w Bałtyku jest znacznie przełowione i ICES rekomenduje zakaz połowów na 2022 rok. Komisja Europejska wprowadziła zakaz połowów wschodniego stada dorsza w 2019 roku, który następnie został przedłużony decyzją Rady Ministrów ds. Rolnictwa i Rybołówstwa UE o zakazie połowów kierunkowych ryb z tego stada. Przepisy te obowiązują również w 2022 roku.

Nadmierny transport morski

Morze Bałtyckie jest jednym z najbardziej zatłoczonych mórz na świecie. W ciągu ostatnich lat natężenie transportu znacznie wzrosło i przypuszcza się, że będzie nadal wzrastać. 68% wszystkich poruszających się po Bałtyku statków zarejestrowanych w IMO stanowią statki towarowe i tankowce. Są to duże statki, które dochodzą do ponad 300 metrów długości (HELCOM 2018). Wywierają one silną presję na środowisko Morza Bałtyckiego.

Główną formą zanieczyszczeń pochodzących ze statków w regionie Morza Bałtyckiego są emisje zanieczyszczeń do powietrza. Chodzi głównie o spaliny i pyły. Istnieją również inne zanieczyszczenia powietrza emitowane przez statki do atmosfery, jak np. substancje lotne z transportów płynnych czy substancje zubożające warstwę ozonową pochodzące z urządzeń chłodniczych. Mimo, że pojawiają się powoli alternatywy dla szkodliwych paliw, jak np. LNG (ciekły gaz ziemny), przeważająca większość statków korzysta z oleju napędowego lub ciężkiego oleju opałowego. W 2005 roku Bałtyk objęto strefą kontroli emisji siarki (SECA – Sulphur Emission Control Area), jako pierwszy taki obszar na świecie, dzięki czemu zawartości związków siarki w paliwie została znacznie zmniejszona (HELCOM 2018).

Transport morski to także źródło ścieków w środowisku morskim. Statki transportowe mają zazwyczaj niewielką liczbę pasażerów w porównaniu do statków pasażerskich, dlatego to statki pasażerskie są uznawane za główne źródło ścieków w morzu. Do niedawna zrzuty ścieków były dozwolone na wodach międzynarodowych na całym świecie, właśnie ze względu na małą załogę statków i wpływ zrzutów na ekosystem morski był traktowany jako nieistotny (HELCOM 2018). W 2014 roku, średnia ładowność statku pasażerskiego pływającego po Morzu Bałtyckim wynosiła ok. 1 900 osób, dlatego problem zrzutów ścieków do morza został uznany za problem ekologiczny o znaczeniu regionalnym. Ścieki zrzucane ze statków, stanowią źródło biogenów, które dodatkowo przyczyniają się do eutrofizacji.

WWF - Chroń Bałtyk

Zanieczyszczenia - plastik i sieci widmo

Na każdych 100 metrach bałtyckiej plaży, można znaleźć od 50 do 300 śmieci. Ok. 70 % wszystkich śmieci w Morzu Bałtyckim stanowi plastik. Jest on szczególnie niebezpieczny, ponieważ długi czas pozostaje w środowisku i rozkłada się bardzo powoli.

WWF - Chroń Bałtyk
Średnia liczba poszczególnych rodzajów śmieci na 100 metrów plaży w różnych zlewiskach Bałtyku. Plastik wszędzie występował w największej ilości. State of the Baltic Sea.

Najczęściej występujące rodzaje śmieci na bałtyckich plażach to opakowania po żywności, butelki lub pokrywki oraz różne plastikowe elementy. Również często pojawiają się odpady przemysłowe takie jak folie, taśmy do opasywania czy taśmy maskujące. Porzucone narzędzia połowowe znajdują się w dwudziestce najczęściej znajdowanych rodzajów śmieci we wschodnim basenie Gotlandii, w Zatoce Gdańskiej i Zatoce Kilońskiej. Ciekawostką jest to, że balony i ich części znajdują się w pierwszej dziesiątce w dziewięciu z piętnastu zlewni.

Sieci widmo, czyli zagubione lub w inny sposób utracone narzędzia połowowe, to rodzaj odpadu, który może gromadzić się na dnie, dryfować na powierzchni lub tworzyć zasłonę w kolumnie wody. Odpady te są kolejnym źródłem plastiku w środowisku morskim – rozpadają się do mikrocząstek plastiku, które trafiają do łańcucha pokarmowego (a finalnie mogą trafiać także na nasze stoły). Sieci widmo mogą również stanowić bezpośrednie zagrożenie dla organizmów morskich – skuteczność połowu sieci widm w pierwszych miesiącach po zagubieniu stanowi ok. 20% ich początkowej łowności.

Broń chemiczna na dnie

Zakłada się, że ok. 50 000 ton amunicji zawierającej bojowe środki toksyczne jest zatopionych w Morzu Bałtyckim, zostały zdeponowane w Bałtyku po II Wojnie Światowej. Najwięcej broni zatopionej jest w okolicy Bornholmu – ok. 35 000 ton.

WWF - Chroń Bałtyk
Znane miejsca zatopień broni chemicznej w Morzu Bałtyckim zaznaczone na czerwono. Źródło: Chemsea.

Natrafienie na broń nie jest wcale niemożliwe. W niektórych obszarach dna morza można napotkać amunicję podczas pracy (rybołówstwo – trałowanie dna morskiego lub podwodne prace budowlane – rurociągi, farmy wiatrowe, kable morskie). Ponadto zdarza się, że w niektórych krajach południowego Bałtyku (Niemcy, Polska, Łotwa), turyści napotykają silnie toksyczny biały fosfor wyrzucany na brzeg. Wpływ substancji chemicznych znajdujących się w bojowych środkach toksycznych na środowisko nie został dokładnie zbadany.

Hałas podwodny

Dźwięk bardzo dobrze rozprzestrzenia się w wodzie, dużo lepiej niż w powietrzu. W zależności od częstotliwości, może rozchodzić się na wiele kilometrów. Z tego powodu dźwięk jest znacznie lepszym medium komunikacji pod wodą niż światło, jako że widoczność w oceanie jest bardzo słaba. Z tego powodu wiele ssaków morskich ma słaby wzrok, natomiast posiada świetny słuch i rozwinęło skomplikowane systemy komunikacji dźwiękowej. Niektóre z nich używają również dźwięków do orientacji w przestrzeni. Mowa tutaj o echolokacji, czyli umiejętności polegającej na wysyłaniu sygnału dźwiękowego w przestrzeń, który następnie odbija się od obiektu znajdującego się w wodzie i wraca w postaci odbitej fali do zwierzęcia, które nadało sygnał. Na podstawie czasu powrotu, kierunku i natężenia wracającego dźwięku zwierzęta są w stanie bardzo precyzyjnie określić położenie, odległość, a nawet rodzaj przeszkody czy pożywienia jakie znajduje się przed nimi. Również ryby korzystają z dźwięków pod wodą – do komunikacji i orientacji przestrzennej.

Pod wodą możemy usłyszeć wiele różnych dźwięków pochodzących z różnych źródeł. Do naturalnych źródeł dźwięków podwodnych możemy zaliczyć m.in. fale morskie, wulkany, wstrząsy i trzęsienia ziemi, uderzanie deszczu o powierzchnię wody, czy pioruny. Obecnie w środowisku morskim pojawia się jednak również cały szereg dźwięków wywoływanych przez człowieka i jego działalność związaną z morzem: od turystyki, przez transport, na przemyśle wydobywczym kończąc. Możemy tutaj wyróżnić hałas powodowany przez m.in.:

  • Sonary
  • Dźwięk silników jednostek pływających
  • Farmy wiatrowe
  • Podwodne wydobycie surowców
  • Budowy np. platform wiertniczych
  • Działania wojskowe

Bałtyk oraz zamieszkujące go organizmy, z powodu m.in. dużego zagęszczenia statków i innych pojazdów wodnych, są bardzo narażone na zanieczyszczenie hałasem. Na poniższej analizie, doskonale widać, jak gęsto usytuowane są szlaki żeglugowe na obszarze morza, przez co jak dużo generują hałasu. Przedstawione dane pochodzą z lat 2003-2007, a zważywszy na rozwój transportu, obecnie tych szlaków może być jeszcze więcej.

WWF - Chroń Bałtyk
Rozmieszczenie hałasu wśród szlaków żeglugowych w wodach Bałtyku w latach 2003-2007. Stacja Morska.

W wyniku oddziaływania hałasu u organizmów morskich może dojść do następujących zaburzeń:

  • Zmiany behawioralne (zmiany zachowania), np. unikanie obszarów, na których jest większy hałas albo przyzwyczajenie się do źródła dźwięku i podpływanie blisko do łodzi
  • Sztuczne dźwięki mogą zagłuszać te wydawane przez zwierzęta i przeszkadzać im w komunikacji
  • Osłabienie lub uszkodzenie słuchu
  • Dezorientacja, a w jej wyniku stres, ciągła konieczność ucieczki, a nawet wyrzucenie na brzeg i śmierć

Literatura

  1. ICES CIEM. 2020. Baltic Sea Ecoregion – Ecosystem overview.
  2. HELCOM, 2018. Sources and pathways of nutrients to the Baltic Sea. Baltic Sea Environment Proceedings No. 153
  3. BIAS project.
  4. Budzyńska I. M., Tykarska M. B. 2017. Obce statki, nasze problemy – transport morski a środowisko. Tutoring Gedanensis 2.
  5. Carstensen J. i inni. 2014. Deoxygenation of the Baltic Sea during the last century. PNAS 111.
  6. HELCOM. 2015. Baltic Sea Sewage Port Reception Facilities HELCOM overview 2014 – revised second edition.
  7. HELCOM 2018. HELCOM Assessment on maritime activities in the Baltic Sea 2018. Baltic Sea Environment Proceedings No.152. Helsinki Commission, Helsinki. 253pp.
  8. Sea dumped chemical munitions
  9. Serry A. 2014. Dynamics of maritime transport in the Baltic Sea: regionalisation and multimodal integraftion. Maritime Transport Conference 2014. Barcelona, 6.
  10. State of the Baltic Sea.

Jeśli spotkasz na plaży fokę, poinformuj o tym:

Jeśli widziałeś na plaży:

  • sieweczkę obrożną
  • ostrygojada
  • rybitwę białoczelną, rzeczną lub czubatą

zgłoś obserwację na: baza@wwf.pl

O Bałtyku

Pobierz poradnik

Projekt Ochrona ssaków i ptaków morskich i ich siedlisk (POIS.02.04.00-00-0021/16), Projekt Ochrona ssaków i ptaków morskich – kontynuacja (POIS.02.04.00-00-0042/18) współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Funduszu Spójności w ramach działania 2.4 osi priorytetowej II POIiŚ 2014-2020

Newsletter

Dołącz do newslettera otrzymując najnowsze informacje o naszych działaniach